زلزله به آزاد شدن انرژی های عظیم حاصل تنش های بین صفحات زمین که به شکل انتشار امواج مختلفی (سطحی و حجمی ) رخ می دهد، زمین لرزه یا زلزله گفته می شود. غیر از زمین لرزه هایی که منشأ تکتونیکی دارند، انفجار، آتشفشان و ریزش حفره های زیرزمینی نیز می تواند باعث ایجاد امواجی شوند که اصطلاحاًزلزله های القایینام دارند. محلّی که منشأ زمین‌لرزه است و انرژی از آنجا خارج می شود راهایپوسنتر (کانون زمین لرزه)، و نقطهبالای کانون در سطح زمین رامرکز سطحی زمینلرزهمی گویند. پیش از وقوع زمین‌لرزه اصلی معمولاً زلزله های نسبتاً خفیف‌تری در منطقه روی می دهد که بهپیشلرزهمعروفاند، به لرزش های بعدی زمین‌لرزه نیزپسلرزهمی گویند که با شدّت کمتر و با فاصلهزمانی گوناگون میان چند دقیقه تا چند ماه رخ می دهد، هرچقدر تعداد پیش لرزه ها بیشتر باشد، مقدار ریشتر زمین لرزهاصلی، کمتر می باشد. اصطلاحات لرزه ای کانون زلزله (focus, hypocente): نقطه ای در عمق پوسته زمین که گسیختگی گسل و آزاد شدن انرژی زلزه در واقع از آنجا شروع می شود. مرکز زلزله(epicenter): به نقطه متناظر با کانون زلزله در سطح زمین گفته می شود. عمق کانونی(focal depth): فاصله کانون زلزله تا مرکز زلزله را عمق کانون گویند، عمق کانونی تا ۷۰ کیلومتر را زلزله سطحی، ۷۰ تا ۳۰۰ کیلومتر را زلزله متوسط و ۳۰۰ تا ۷۰۰ کیلومتر را زلزله های عمیق می نامند (زلزله های عمیق در فواصل بسیار دور نیز قابل احساس هستند و زلزله های مخرب همواره از نوع سطحی بوده و زلزله های عمیق قدرت تخریبی زیادی ندارند). فاصله کانونی: فاصله کانون زلزله تا نقطه ای که قرار دارید. فاصله رومرکز: فاصله مرکز زلزله تا نقطه ای که قرار دارید. اثر سطحی گسل(fault trace): فصل مشترک گسل با سطح زمین را اثر سطحی یا خط گسل می نامند. رخنمون گسل(fault scarp):سراشیبی یا دیواره گسل که بصورت اختلاف ارتفاع بین صفحات دوطرف گسل دیده می شود. منشاء زلزله کره زمین از سه قسمت هسته (داخلی)، جبه یا گوشته (میانی) و پوسته (خارجی) تشکیل شده است. سطح پوسته زمین شامل صفحات بزرگی از جنس سنگ سخت بوده که روی مواد مذاب جبه شناور هستند و این صفحات می توانند نسبت به یکدیگر حرکت کنند که به آن نظریه تکتونیک (plate tectonics) یا زمین ساخت صفحه ای گفته می شود. بین صفحات پوسته زمین تنش هایی وجود دارد که اگر این تنش ها از حدود فراتر رود ممکن است سبب ایجاد لغزش های ناگهانی شود که خود این امر مسبب آزاد شدن انرژی های عظیم است. منشا اغلب زلزله هایی که در ایران رخ می دهد به دلیل این است که صفحه ایران شامل کشورهای ایران، افغانستان و بخش هایی از پاکستان و عراق بوده که از طرف صفحه عربستان که در جنوب قراردارد تحت فشار است. گسل گسل یک شکستگی یا ناحیه شکسته شده بین دو بلوک سنگ است که نسبت به یکدیگر جا بجایی داشته اند. این حرکت ممکن است ناگهانی باشد که به آن زمین لرزه گویند، و یا ممکن است به صورت تدریجی باشد که خزش گسلی نامیده می شود. طول گسل های ممکن است از چند میلیمتر تا هزارن کیلومتر متفاوت باشد.
انواع گسل گسل ها نیز مانند درزه ها و سایر پدیده های زمین شناسی ساختمانی، بر اساس اصول مختلف طبقه بندی می شوند، مهمترین این تقسیم بندی ها شامل: ۱- طبقه بندی بر اساس شیب سطح گسل
گسل های پر شیب (High angle faults): گسل هایی که زاویه شیب صفحه آنها بیش از ۴۵ درجه است.
گسل های کم شیب (Low angle faults): گسل هایی که زاویه شیب صفحه آنها کمتر از ۴۵ درجه است.
گسل های قائم: گسل هایی که زاویه شیب صفحه آنها ۹۰ درجه باشد.
۲- طبقه بندی زایشی گسل ها اساس این نوع طبقه بندی، نوع حرکت نسبی در امتداد گسل هاست که خود ناشی از نحوه تشکیل و مکانیسم توسعه گسل است.
گسل نرمال (Normal fault):
گسل نرمال نوعی گسل شیب لغز است که گاهی از آن به عنوان گسل وزنی (Gravity Fault) نیز یاد می کنند، در این نوع گسل کمر بالا نسبت به کمر پایین به طرف پایین حرکت می کند. در حالت خاصی از این گسل ها که شیب سطح کم است، گسل را گسل جدا شونده می نامند.
گسل معکوس (Reverse fault):
گسل معکوس، نوعی گسل شیب لغز است که در آن کمربالا به طرف بالا حرکت کرده باشد، در حالت کلی شیب گسل بیشتر از ۴۵ درجه است. گسل معکوس به دو حالت زیر نیز دیده می شود:
راندگی/سوارشدگی (Thrust fault):به گسل معکوسی که شیب آن کمتر از ۴۵ درجه باشد، راندگی گویند. این گسل به نام گسل زیررانده(Underthrust Fault)نیز معروف است.
روراندگی (Overthrust fault):گسل رورانده، گسل معکوسی است که زاویه شیب آن کمتر از ۱۰ درجه و لغزش کلی آن زیاد باشد.
گسل امتداد لغز (Strike Slip Fault or Transcurrent Fault): در این گسل ها جابجایی کلی (لغزش کلی) به موازات امتداد گسل است، یعنی لغزش امتدادی غالب بر لغزش شیبی است. براساس جهت حرکت نسبی قطعات طرفین گسل نسبت به ناظر، دو گسل راست لغز و چپ لغز تعریف می شود.
۳- طبقه بندی براساس حالت گسل نسبت به چینه بندی
گسل چینه ای/طبقه ای (Bedding fault)
گسل مطابق و نامطابق
۴- طبقه بندی براساس وضعیت گسل نسبت به طبقات اطراف
گسل امتداد لغز(Strike Slip Fault)
گسل مورب لغز (Oblique Slip Fault)
گسل طولی(Longitudinal Fault)
گسل عرضی (Transvers Fault)
گسل شیب لغز (Dip Slip Fault)
گسل چرخشی(Pivotal Fault)
۵- طبقه بندی گسل ها براساس طرح آنها در این روش گسل ها را بر مبنای وضعیت آنها نسبت به یکدیگر طبقه بندی می نمایند. در این تقسیم بندی:
گسل های موازی(Parallel Fault)
گسل های محیطی (Peripheral Fault)
گسل های پر مانند(Feather Fault)
گسل های پوششی(En Echelon Fault)
گسل های شعاعی(Radial Fault)
گسل های ایران
سامانه گسلی زاگرس بزرگ ترین گسل ایران
بنابر اعلام پژوهشکده لرزه‌نگاری کشور، مبنی بر تقسیم بندیگسلهای بزرگ ایران، سامانه گسلی زاگرساز مرز ایران و عراق یعنی مریوان آغاز می‌شود و تا شمال بندرعباس به طول مجموع هزار کیلومتر کشیده شده است که این سامانه گسلی، طولانی‌ترین سامانه گسلی ایران شناخته می‌شود.
گسل مکران طولانی ترین گسل ایران
گسل مکراناز جنوب شرق ایران و ساحل دریای عمان، یکی دیگر ازگسلهای طولانیکشورمان است. مکران تنها گسلی است که به دلیل قرار گرفتن در لبه فرورانش پوسته اقیانوسی به زیرپوسته قاره‌ای، زلزله‌هایی با بزرگی بیشتر از ۸ ریشتر و حتی تا ۹ ریشتر در بدترین حالت در آن رخ می‌دهد. گسل مکران در ۷ آذر ۱۳۲۴ هجری شمسی (۲۸ نوامبر ۱۹۴۵ میلادی)، زلزله ۸.۲ ریشتری را تجربه کرده است.
گسل قطر-کازرون مهم ترین گسل ایران
سامانه گسلی قطر-کازروننیز به‌عنوان یکی دیگر ازگسلهای مهم ایراندارای چند قطعه است که ازجمله آن می‌توان به قطعات گسل برازجان، کنارتخته، کازرون و دنا اشاره کرد. زمین‌شناسان بر این باورند که گسل قطر- کازرون، تغییراتی را در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده اما اطلاعات زیادی در مورد تغییر شکلی که این سامانه در کف خلیج‌فارس ایجاد کرده موجود نیست و تنها ازنظر فیزیکی و تصویری در عکس‌های ماهواره‌ای و برداشت‌های ژئوفیزیکی و ژئوموفولوژی، می‌توان این سامانه را تا شبه‌جزیره قطر دنبال کرد.
نشانی مطلب در وبگاه انجمن تونل ایران: http://irta.ir/find-1.118.3740.fa.html برگشت به اصل مطلب
